ทุกพื้นที่ล้วนมีอดีตเป็นของตัวเอง ทว่าเราผู้มาทีหลังหรือสัญจรผ่านทางก็อาจจะไม่ได้ทราบที่มา หรือรู้จักอดีตของสถานที่เหล่านั้นมากไปกว่าภาพปัจจุบันที่เรามองเห็นนัก ส่วนหนึ่งอาจเพราะในฐานะคนผ่านทางก็คงทำได้แค่เหลียวมองมากกว่าจะเข้าไปสัมผัสภาพเลือนรางในกาลเวลา เช่นเดียวกับ ‘สวนรมณีนาถ’ สวนสาธารณะเล็ก ๆ ย่านถนนมหาไชย ที่ครั้งหนึ่งไม่ใช่แค่สวนสวย แต่เป็นสถานที่คุมขังนักโทษในสมัยรัชกาลที่ 5
จากอดีต
ความจริงแล้วย่านถนนมหาไชย เป็นหนึ่งในย่านที่นักท่องเที่ยวชื่นชอบการชม ‘วัด วัง’ มักแวะเวียนไปกัน เนื่องจากเชื่อมต่อไปยังวัดราชนัดดารามวรวิหาร วัดเทพธิดารามวรวิหาร วัดสระเกศราชวรมหาวิหาร รวมถึงอาจแวะฝากท้องไว้กับร้านอาหารเจ้าดั้งเดิมอย่างผัดไทยประตูผี เพียงแต่หากไม่ใช่ผู้คนที่มีที่พำนักอยู่ในย่านนี้แล้ว คงน้อยคนนักที่จะแวะเข้าไปสัมผัสสวนรมมณีนาถซึ่งอยู่ในละแวกเดียวกัน
เดิมทีสถานที่บริเวณนี้มีชื่อเรียกว่า ตรอกคำ ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 ได้พระราชทานพระราชทรัพย์ให้จัดซื้อเพื่อสร้างเป็นสถานที่คุมขังจองจำผู้กระทำผิด ซึ่งควบคู่ไปกับกระบวนการศาลสถิตยุติธรรมที่ทรงมีพระราชดำริขึ้นในสมัยนั้น โดยในแง่ของการก่อสร้างได้ส่งพระยาไชยวิชิตสิทธิศาสตรา (นาค ณ ป้อมเพชร) ซึ่งเคยรับราชการสถานทูตไทย ณ กรุงลอนดอน ประเทศอังกฤษ ไปดูรูปแบบที่ประเทศสิงคโปร์ โดยนำแบบเรือนจำบริกซ์ตัน อันเป็นเรือนจำระดับความมั่นคงสูงสุดมาใช้ จนก่อสร้างแล้วเสร็จและย้ายนักโทษเข้าไปอยู่ได้เมื่อเดือนกุมภาพันธ์ ร.ศ.109 และได้รับการขนานนามว่า ‘คุกกองมหันต์โทษ’ (ข้อมูลอ้างอิง : วิกิพีเดีย) กระทั่งต่อมาในยุคหลัง มีการสร้างทัณฑสถานแห่งใหม่ พื้นที่บริเวณนี้จึงได้ถูกพัฒนาและปรับปรุงเป็นสวนสาธารณะกลางเมืองแทน
สู่ปัจจุบัน
ในปีพ.ศ. 2530 กรมราชทัณฑ์ได้ย้ายเรือนจำออกไป กรุงเทพมหานครจึงได้เข้ามาปรับปรุงพื้นที่ให้เป็นสวนสาธารณะเพื่อถวายแด่สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ในวโรกาสที่ทรงมีพระชนมายุครบ 5 รอบ ในปี พ.ศ. 2535 รวมถึงปรารถนาให้เป็นปอดเล็กๆ ของผู้คนในละแวกนี้ และได้เข้ามาใช้ประโยชน์ร่วมกัน ซึ่งเปิดอย่างเป็นทางการเมื่อวันที่ 17 สิงหาคม พ.ศ. 2542 และความที่ดัดแปลงมาจากเรือนจำเดิม กรุงเทพมหานครจึงยังคงอนุรักษ์แนวรั้วกำแพง ป้อมยาม และซุ้มประตูทางเข้าไว้เป็นสัญลักษณ์ โดยในส่วนของอาคารด้านถนนมหาไชยนั้น ได้จัดตั้งเป็นพิพิธภัณฑ์ราชทัณฑ์ขึ้น และเคยได้รับรางวัลอาคารอนุรักษ์ดีเด่น จากสมาคมสถาปนิกสยาม ในพระบรมราชูปถัมภ์ พ.ศ. 2540 แต่ปัจจุบันอยู่ในระหว่างปรับปรุง
แม้ตอนนี้ไม่มีพิพิธภัณฑ์ให้เข้าไปเยี่ยมชม แต่ผู้ที่ชื่นชอบสถาปัตยกรรมที่มีกลิ่นอายแห่งอดีต ก็น่าจะชอบที่นี่ไม่น้อย ด้วยว่าร่องรอยหลายอย่างก็ยังปรากฏอยู่ให้เราได้จินตนาการถึงภาพของผู้คนจำนวนหนึ่งที่เคยมีชีวิตภายใต้การคุมขัง ซึ่งไม่ง่ายนักที่เราผู้ซึ่งมีชีวิตอิสระอยู่นอกรั้วการกักกุมจะนึกภาพออก หรือหากเหน็ดเหนื่อยจากการเข้าวัดชมวัง แวะเข้ามานั่งรับลมในสวนยามเย็นก็เพลินใจดี
นิตยสาร Builder Vol.30 APRIL 2016
